بایدها و نبایدهای تشویق کودکان
بدون هیچ تردیدی یکی از مهمترین و کارآمدترین ابزارهای تربیتی، تشویق کردن است. ازآن‌جا که کودک تمایل بسیار زیادی به جلب‌توجه و تأییدشدن دارد، به تشویق و تحسین ، واکنش مثبت نشان می‌دهد و به او اطمینان خاطر می‌دهد که مورد توجه قرار گرفته است. از این رو تشویق‌کردن نه‌تنها موجب تقویت و پرورش رفتارهای مثبت می‌شود، بلکه آرامش و نشاط کودک را در پی خواهد داشت.
متاسفانه با تمام آثار مثبتی که تشویق و ترغیب کودک به دنبال دارد، غالباً افراد کمتر آن را به کار می‌گیرند. تصور کنیدکه شما می‌خواهید پیچی را باز کنید. علیرغم آن‌که پیچ گوشتی مناسبی در جعبه ابزار خود دارید، اما بدون توجه به آن تلاش و تقلا می‌کنید که با چنگ و دندان و چاقو آن را باز کنید. طبیعی است که یا موفق نمی‌شوید و یا با صرف انرژی فراوان و خستگی زیاد این کار را انجام می‌دهید.
تشویق کردن، ابزار بسیار عالی در جعبه ابزار تربیتی شماست که باید از آن بهره فراوان ببرید. اما گاهی به نظر می‌رسد تشویق‌های ما مؤثر واقع نمی‌شود و یا اینکه نتیجه معکوس می‌دهد. این گله و شکایتی است که برخی والدین در مشاوره‌ها دارند که ما هرچه فرزندمان را تشویق می‌کنیم، اثر چندانی ندارد. پاسخ این‌جاست که چه‌بسا این ابزار به شیوه درست و صحیحی به کار گرفته نمی‌شود. ما در این بحث، به بایدها و نبایدهای تشویق می‌پردازیم که در تشویق کودک، چگونه باید عمل کنیم تا بیشترین فایده را از آن ببریم و در نهایت به رشد و بهبود صفات مثبت او منجر شود.
1.فراوان تشویق کنید.
متاسفانه برخی والدین در استفاده از ابزار تشویق، خِسَت به خرج داده و به سختی و به ندرت چنین رفتاری را بروز می‌دهند. البته علت آن هم عمدتاً در دو نکته نهفته است:
اول اینکه تشویق کردن، یک رفتار اکتسابی است که فرد باید از خانواده و والدین خود آموخته باشد. فردی که در خانواده و خصوصاً از ناحیه والدین خود تشویق نشده باشد و چه‌بسا در محیطی که پر از تنبیه و تحقیر و سرزنش بوده بزرگ شده است، هرگز تشویق کردن را نیاموخته و نمی‌تواند مشوق خوبی برای فرزند خود باشد. و دوم اینکه گاهی ما با الگوها و باورهای غلطی رشد کرده‌ایم و به غلط تصور می‌کنیم اگر فرزندمان را تشویق کنیم پررو و پرتوقع می‌شود. باید بگوییم که هرگز چنین نیست و اگر بایدها و نبایدهای تشویق را رعایت کنیم، جای هیچ نگرانی نیست. با آرامش خاطر و خیال راحت، خود را به تشویق و تحسین کودک وادار کنید. حتی اگر خانواده شما، مشوق خوبی برای شما نبوده‌اند، شما با توجه به اهمیت این موضوع، خود را به استفاده فراوان از این ابزار تربیتی ملزم کنید.
2-او را غافلگیر کنید.
یکی از نکات مهم در تشویق، این است که باید تلاش کنید وقتی کودک به کار خوب و مثبتی مشغول است، او را غافلگیر کنید و بگویید او و رفتار خوبش را دیدید. متأسفانه برخی از والدین کاری به کار کودک ندارند اما به محض آن‌که رفتار خطایی از او دیدند مچ او را می‌گیرند. تصور کنید کودکی به آرامی با همبازی‌اش مشغول بازی است. پدر و مادر به او اعتنا و توجهی ندارند اما به محض اینکه در حین بازی متوجه می‌شوند کودکشان، حرف زشتی زد و یا کار خطایی کرد، او را مواخذه می‌کنند که این چه حرف و رفتاری بود که انجام دادی؟ در صورتی‌که دقیقاً باید وارونه عمل شود. در خطاها تا آنجا که می‌شود باید تغافل کرد و نشنیده و نادیده گرفت. در عوض رفتار مثبت را باید جستجو و تشویق کنید. مثلاً وقتی کودک مشغول مرتب کردن اسباب‌بازی‌هایش است یک‌باره مچ او را بگیرید که آفرین، دیدمت داشتی اتاقت رو مرتب میکردی. یا هنگامی که متوجه می‌شوید یک ساعتی در اتاق خود با خواهرش آرام بازی می‌کند، در را باز کنید و بگوئید که متوجه این شدید که سر و صدایی بلند نشده و با آرامش بازی کرده و او را تشویق کنید.
3-تشویق باید به اندازه و متناسب با کار باشد.
اگر تشویق کردن‌های شما به اندازه و متناسب نباشد، حتماً آثار مخربی به‌دنبال خواهد داشت. فرزند شما کار خوبی انجام داده است و شما می‌خواهید او را تشویق کنید. باید ببینید چه اندازه و میزانی از تشویق با این کار تناسب دارد. اگر اندازه تشویق از اندازه کار بیشتر باشد، باعث پرتوقعی فرزند می‌شود. به‌عنوان نمونه والدینی که بسیار علاقه‌مند به درس‌خواندن و قبولی در کنکور فرزند خود هستند گاهی به او وعده‌های عجیب و غریب می‌دهند. مثلاً اگر دانشگاه قبول بشی، برایت فلان ماشین را می‌خرم!!! قطعاً این اندازه از پاداش و تشویق با کار او تناسبی ندارد. تصور کنید او درس می‌خواند و دانشگاه قبول می‌شود و شما هم برای او ماشین می‌خرید. اما برای تقویت رفتار خوب بعدی، باید نرخ و میزان پاداش را بالا ببرید. حتی در تشویق‌های کلامی هم باید اندازه را رعایت کرد. کودک تکلیف‌های مدرسه‌اش را به‌موقع انجام داده است. او را تحسین و تشویق کنید. اما گفتن اینکه فوق‌العاده و بینظیر هستی، هم غیرواقعی و هم بیش از اندازه است.
4-تشویق باید متنوع باشد.
در تشویق همیشه تنوع به خرج دهید. اگر همیشه به یک شکل کودک را تشویق کنید، دچار دردسر می‌شوید. گاهی او را در آغوش بگیرید و ببوسید. گاهی او را با کلام خود تشویق کنید، گاهی برای او جایزه بخرید، گاهی برای تشویق او را به پارک و یا میهمانی ببرید، گاهی برای او خوراکی بخرید، گاهی یک امکانی را در اختیار او بگذارید و گاهی با او بازی کنید. اگر در تشویق تنوع داشته باشید، کودکتان وابسته نمی‌شود. دقت کنید که اگر همیشه برای تشویق، برایش خوراکی بخرید شکمو، اگر همیشه اسباب‌بازی برایش بخرید پرتوقع و اگر همیشه او را به گردش ببرید او به اصطلاح دَدَری می‌شود و مدام از شما می‌خواهد که بیرون برود.
متأسفانه بسیاری از والدین صرفاً روی یک نوع تشویق تمرکز می‌کنند و این اثر تشویق را خنثی می‌کند. خصوصاً مراقب باشید این تمرکز تشویق روی “پول” استوار نباشد. از آنجا که والدین دقت کافی و یا حوصله لازم را ندارند معمولاً سعی می‌کنند پاداش‌ها و تشویق، مالی باشد و این فرزند را متوقع می‌سازد.
5-وعده ندهید.
در تشویق کردن مراقب باشید که کمتر وعده بدهید که اگر چنین نکنی و چنان کنی، فلان کار را برایت انجام می‌دهم. مثلاً اگر غذایت را بخوری، می‌برمت پارک. اگر در میهمانی مؤدب و آرام باشی، برایت بستنی می‌خرم. اگر اسباب‌بازی‌ات را به دختر خاله‌ات بدهی، فردا برایت عروسک می‌خرم. تشویق و پاداش اگر با وعده و وعید توأم باشد کودک کاسب می‌شود. می‌گویند پدری به کودکش گفت اگر دست‌هایت را بشویی 200تومان به تو می‌دهم و اگر دست و پاهایت را با هم بشویی 400 تومان می‌دهم. کودک گفت: بابا اگر حمام برم چقدر می‌دهی؟ تا آنجا که امکان دارد مراقب باشید به کودک وعده پاداش ندهید. بلکه گاهی اگر کار مثبتی کرد او را تشویق کنید و پاداش بدهید و باز یادتان باشد که این پاداش‌ها، صرفاً نباید مالی باشد.
6-تشویق بلافاصله باشد.
توجه داشته باشید که هدف ما از تشویق‌کردن این است که یک رفتار خوب در کودک ما تداوم و توسعه یابد. در واقع تشویق، حکم تقویت‌کننده رفتار را دارد. هرچه فاصله بین عمل خوب و تشویق و پاداش کمتر باشد، این رفتار بیشتر تقویت می‌شود و تشویق مؤثرتر است. و هرچه فاصله بیشتر شود، دیگر آن پاداش، چندان تقویت‌کننده نیست. کودک شما امروز در میهمانی بسیار رفتار خوب و مؤدبانه‌ای داشت. وقتی به خانه برگشتید، بلافاصله اظهار رضایت کنید و به پاداش این کار خوب، نیم ساعت با او به‌طور جدی بازی کنید. هرچه زودتر، بهتر. اما اگر کودکتان امروز در کارهای خانه به شما کمک کرد و شما یک ماه بعد برای او وسیله مورد علاقه‌اش را بخرید، این چندان مؤثر نیست. هرچند تأکید کنید که این پاداش آن کار شماست، باز هم اثر چندانی ندارد.
7- تشویق طلایی شما، مقایسه‌ای نباشد.
مراقب باشید هیچ‌وقت کودک را در مقام مقایسه با کودکان دیگر تشویق نکنید. مثلاً هرگز نگویید آفرین از همه بچه‌های فامیل مؤدب‌تر هستی، از همه همکلاسی‌هایت نمره بهتری گرفتی، آفرین از خواهرت مسئولیتپذیرتر هستی. چنین صحبت‌هایی، کودک را مدام در مقام مقایسه ذهنی قرار داده و روحیه برتری‌طلبی بیمارگونه‌ای به او می‌دهد که در نهایت باعث غرور او می‌شود. اگر هم می‌خواهید کودک را در مقایسه قرار دهید او را با گذشته خودش مقایسه و تشویق کنید. مثلاً بگوئید آفرین، نسبت به ماه قبل، در درس‌خواندن جدی‌تر شده‌ای، نسبت به گذشته، رفتارهای بسیار عاقلانه‌تری داری و معلومه دیگه بزرگ شدی.
8- تشویق باید مشخص و دقیق باشد.
حتماً باید برای کودک روشن کنید چه رفتارهایی برای شما مطلوب و ارزشمند است و باعث خوشحالی و رضایت شما می‌شود و شما چه رفتاری را تشویق می‌کنید. گفتن این جمله که آفرین امروز خیلی دختر خوبی بودی، به‌هیچ‌عنوان فایده‌ای ندارد و باعث تقویت رفتار خوب او نمی‌شود. باید خیلی دقیق و مشخص بگویید که من امروز خیلی از شما راضی هستم، چون دیدم در مهمانی با اینکه خیلی دوست داشتی چند تا شیرینی برداری و بخوری ولی به یک شیرینی قناعت کردی. یا بگویید آفرین امروز با اینکه تا دیروقت مدرسه بودی و خسته بودی، تا آمدی بلافاصله لباس‌هایت را عوض کردی و به جالباسی آویزان کردی. هرچه دقیق‌تر و مشخص‌تر بگوئید چه رفتاری را تشویق می‌کنید، کار بهتر پیش می‌رود.
9-تشویق باید در حضور کودکان دیگر معتدل باشد.
ممکن است شما دو فرزند داشته باشید که این لحظه، یکی از آنها رفتار بسیار خوب و قابل تحسینی انجام داده است که می‌خواهید او را تشویق کنید. مراقب باشید حالا که نگاه دقیق فرزند دیگرتان هم به شماست، در تشویق اعتدال را رعایت کنید. برخی والدین برای آن‌که فرزند دیگرشان را به کار خوب ترغیب کنند، از فرزند اول خود به طور ویژه و فوق‌العاده‌ای، تجلیل می‌کنند و او را به شدت مورد تشویق قرار می‌دهند. چنین رفتاری نه‌تنها فرزند دوم شما را به کار خوب تحریک نمی‌کند، بلکه زمینه‌ساز حسادت هم می‌شود. بنابراین یادتان باشد که همیشه در جمع معتدل و در خلوت به طور ویژه تشویق و تحسین کنید. البته مراقب باشید به خاطر اینکه کودک دوم شما حسود نشود، تشویق در جمع را کلاً رها نکنید. برای اینکه به‌هر حال بین رفتار خوب و بد، تفاوتی معلوم شده باشد حتماً رفتار خوب کودکتان را در حضور همه فرزندان تشویق کنید اما این تشویق معتدل باشد. اما به محض اینکه با کودکتان خلوتی داشتید و تنها بودید، از او به طور ویژه تشکر کنید.
10-تشویق، زمینه‌ساز لغزش و خطا نشود.
نکته بسیار مهم و آخر اینکه مراقب باشید تشویق خودش زمینه‌ساز یک خطا وانحراف جدی نشود. متأسفانه برخی از والدین برای آن‌که فرزندشان، فلان کار خوب را انجام دهد، پاداش‌های خطرناکی می‌دهند که بسیار ویرانگر است. این نوع تشویق متأسفانه درباره فرزندان بزرگ‌تر شیوع بیشتری دارد. پدر و مادر برای تشویق فرزند خود برای او وسیله‌ای خوب می‌خرند و یا به او یک آزادی عمل عجیب می‌دهند و این‌ها معمولاً با وعده‌های محکم هم توأم می‌شود. اگر دانشگاه قبول بشی می‌توانی شب‌ها تا دیروقت بیرون باشی، با دوستانت مسافرت بروی، با جنس مخالف ارتباط داشته باشی و… همیشه با خود بگویید آیا پاداشی که می‌دهم، این وسیله‌ای که می‌خرم، این آزادی عملی که می‌دهم، خودش تباهی و ویرانی بدنبال ندارد؟
